چرا محیط زیست، مسئله مرگ و زندگی است؟

اهمیت محیط زیست سالم بر هیچکس پوشیده نیست، اما یادآوری ابعاد حیاتی آن ضروری است:

• پایه و اساس حیات: هوای پاک برای تنفس، آب سالم برای نوشیدن و کشاورزی، خاک حاصلخیز برای تولید غذا، و تنوع زیستی برای پایداری اکوسیستم‌ها، ارکان جدایی‌ناپذیر زندگی انسان هستند. تخریب هر یک از این‌ها، حیات ما را مستقیماً به خطر می‌اندازد.
• پیش‌نیاز توسعه پایدار: هیچ توسعه اقتصادی و اجتماعی نمی‌تواند پایدار باشد مگر آنکه ملاحظات زیست‌محیطی در آن لحاظ شود. توسعه ناپایدار، منابع را برای نسل‌های آینده از بین می‌برد.
• حافظ سلامت عمومی: آلودگی هوا، آب و خاک، منشأ بسیاری از بیماری‌های خطرناک تنفسی، گوارشی، سرطان‌ها و… است. محیط زیست سالم یعنی جامعه سالم‌تر.
• منبع آرامش و زیبایی: طبیعت بکر، منبع الهام، زیبایی‌شناسی و آرامش روحی و روانی برای انسان‌هاست و نقش مهمی در کیفیت زندگی دارد.
• عامل امنیت ملی: بحران‌هایی مانند کمبود شدید آب، فرسایش گسترده خاک، یا وقوع سیلاب‌های ویرانگر ناشی از تخریب طبیعت، می‌توانند به مهاجرت‌های اجباری، تنش‌های اجتماعی و حتی منازعات منطقه‌ای و تهدید امنیت ملی منجر شوند.

جایگاه محیط زیست در قانون اساسی و آموزه‌های دینی

اهمیت محیط زیست در اسناد بالادستی کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است:

• اصل پنجاهم قانون اساسی: این اصل مترقی به صراحت اعلام می‌دارد: “در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.” این اصل، هم وظیفه عمومی بودن حفاظت را مشخص می‌کند و هم خط قرمز تخریب غیرقابل جبران را ترسیم می‌نماید.
• حقوق عامه: اگرچه به طور مشخص اصلی با عنوان “حق بر محیط زیست سالم” نداریم، اما از کلیت اصول مربوط به حقوق ملت (فصل سوم) و کرامت انسانی، می‌توان این حق بنیادین را استنباط کرد. برخورداری از محیط زیست سالم، لازمه تحقق بسیاری دیگر از حقوق شهروندی است.
• آموزه‌های دینی: در فرهنگ اسلامی، طبیعت آیات و نشانه‌های خداوند تلقی می‌شود و انسان به عنوان جانشین خدا بر روی زمین، موظف به آبادانی و حفظ آن است. آیات و روایات متعددی بر پرهیز از اسراف، نکوهش تخریب منابع طبیعی و لزوم حفظ آب، خاک و گیاهان تأکید دارند.

چالش‌های زیست‌محیطی ایران: زنگ‌های خطر

کشور ما با مجموعه‌ای از چالش‌های جدی زیست‌محیطی روبروست که نیازمند توجه فوری و اقدام عملی است:

• بحران فراگیر آب: قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه‌خشک، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، روش‌های ناکارآمد آبیاری در کشاورزی، و آلودگی منابع آبی، کشور را با بحران جدی کم‌آبی و فرونشست زمین مواجه کرده است.
• آلودگی شدید هوا: بسیاری از کلان‌شهرها با مشکل آلودگی هوا ناشی از تردد وسایل نقلیه فرسوده، سوخت غیراستاندارد، فعالیت صنایع آلاینده و پدیده ریزگردها دست و پنجه نرم می‌کنند.
• تاخت و تاز بیابان: فرسایش شدید خاک به دلیل چرای بی‌رویه دام، جنگل‌زدایی، تغییر کاربری اراضی و مدیریت ناصحیح منابع طبیعی، منجر به گسترش بیابان‌ها و کاهش حاصلخیزی خاک شده است.
• کوه زباله: حجم بالای تولید زباله (به‌ویژه پلاستیک) و مشکل دفن یا بازیافت غیراصولی آن، به یک معضل بزرگ بهداشتی و زیست‌محیطی تبدیل شده است.
• تهدید تنوع زیستی: تخریب زیستگاه‌های طبیعی (جنگل‌ها، تالاب‌ها، سواحل) و شکار بی‌رویه، بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی منحصربه‌فرد ایران را در معرض خطر انقراض قرار داده است.

حفاظت از محیط زیست: مسئولیتی بر دوش همگان

مقابله با این چالش‌ها و حفاظت از محیط زیست، تنها وظیفه یک سازمان یا نهاد خاص نیست، بلکه مسئولیتی همگانی است که بر دوش دولت و ملت قرار دارد:

نقش دولت و حاکمیت:

• تدوین قوانین جامع و اجرای قاطعانه آن‌ها بدون اغماض.
• نظارت دقیق بر پروژه‌های عمرانی و صنعتی و الزام آن‌ها به رعایت پیوست‌های زیست‌محیطی.
• سرمایه‌گذاری در تصفیه فاضلاب، مدیریت پسماند، انرژی‌های پاک و حمل‌ونقل پایدار.
• آموزش و فرهنگ‌سازی گسترده از طریق نظام آموزشی و رسانه‌ها.
• دیپلماسی فعال زیست‌محیطی برای حل مشکلات فرامرزی مانند ریزگردها یا آلودگی آب‌های مشترک.

نقش مردم و جامعه مدنی:

• اصلاح الگوی مصرف: صرفه‌جویی در آب، برق و گاز؛ کاهش تولید زباله با خرید کمتر و استفاده مجدد؛ تفکیک زباله از مبدأ.
• حمل‌ونقل سبز: استفاده بیشتر از حمل‌ونقل عمومی، دوچرخه یا پیاده‌روی.
• رفتار مسئولانه در طبیعت: عدم رها کردن زباله، آسیب نرساندن به گیاهان و جانوران.
• مشارکت فعال: عضویت یا حمایت از سازمان‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی، شرکت در برنامه‌های پاک‌سازی یا درختکاری.
• مطالبه‌گری آگاهانه: پیگیری اجرای قوانین و درخواست پاسخگویی از مسئولان.

نگاه به آینده: به سوی توسعه پایدار و همزیستی با طبیعت

راه برون‌رفت از چالش‌های کنونی، تغییر نگرش اساسی نسبت به محیط زیست و حرکت به سمت الگوی توسعه پایدار است. این امر مستلزم گذار به اقتصاد سبز، بهره‌گیری از فناوری‌های دوستدار محیط زیست، مدیریت یکپارچه منابع طبیعی، احیای اکوسیستم‌های آسیب‌دیده و مشارکت فعال همه ذی‌نفعان است. تقویت سازمان‌های مردم‌نهاد و افزایش آگاهی عمومی می‌تواند نقش شتاب‌دهنده در این مسیر داشته باشد.

نتیجه‌گیری: زمین، امانتدار آینده‌ایم

حفاظت از محیط زیست ایران، با تمام تنوع شگفت‌انگیز اقلیمی و زیستی‌اش، نه یک اقدام لوکس، بلکه وظیفه‌ای حیاتی، ملی، دینی و قانونی است. حق نسل‌های آینده است که از همین آب و هوا، خاک و طبیعت بهره‌مند شوند. اصل پنجاهم قانون اساسی، منشوری روشن برای اقدام در این زمینه است. بیایید پیش از آنکه دیر شود، با احساس مسئولیت فردی و جمعی، دین خود را به این آب و خاک و به آیندگان ادا کنیم و امانتداران شایسته‌ای برای این میراث گران‌بها باشیم.

پایان/