در تقویم شیعه و در قلب تاریخ اسلام، برهه‌ای وجود دارد که با نام “ایام فاطمیه” شناخته می‌شود؛ روزهایی که آسمان مدینه رنگ ماتم به خود گرفت و یگانه یادگار رسول خدا (ص)، حضرت فاطمه (س)، در اوج جوانی و در پی حوادثی ناگوار و دردناک، دیده از جهان فروبست. شهادت حضرت فاطمه (س) تنها یک واقعه تراژیک شخصی یا خانوادگی نبود، بلکه نقطه عطفی در تاریخ اسلام محسوب می‌شود که مسیر خلافت، امامت و سرنوشت جامعه اسلامی را برای همیشه تحت‌الشعاع قرار داد.
بررسی این واقعه، نیازمند عبور از لایه احساسات صرف و ورود به عمق تاریخ است تا دریابیم چه عواملی باعث شد دختر پیامبر که “سیده زنان عالم” لقب داشت، در فاصله کوتاهی پس از رحلت پدر، در بستر بیماری و شهادت بیفتد. روایات تاریخی حاکی از آن است که پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، جامعه نوپای اسلامی دچار تفرقه و انحراف از مسیر تعیین شده در غدیر خم شد.
حضرت فاطمه (س) در این میان، نه تنها به عنوان یک عزادار، بلکه به عنوان یک مدافع سرسخت ولایت و یک کنشگر سیاسی آگاه، به میدان آمد. خطبه‌های آتشین ایشان، اشک‌های سیاسی‌شان در بیت‌الاحزان و در نهایت دفاع جانانه‌شان در پشت درب خانه، همگی نشان از بصیرتی عمیق دارد.
در این مقاله جامع، ما قصد داریم با استناد به منابع معتبر شیعه و سنی، به بازخوانی دقیق ماجرای کوچه، آتش زدن در، سقط حضرت محسن (ع) و در نهایت شهادت و تدفین مخفیانه ایشان بپردازیم. همچنین به فلسفه اختلاف در تاریخ شهادت (روایت ۷۵ روز و ۹۵ روز) و آداب سوگواری در این ایام خواهیم پرداخت تا تصویری روشن و کامل از این تراژدی بزرگ ارائه دهیم.
بستر تاریخی: مدینه در التهاب پس از رحلت پیامبر
برای درک چرایی و چگونگی شهادت حضرت فاطمه (س) ، باید فضای سیاسی و اجتماعی مدینه را بلافاصله پس از رحلت پیامبر (ص) بررسی کنیم. هنوز پیکر مطهر رسول خدا (ص) بر زمین بود و حضرت علی (ع) و فضل بن عباس مشغول غسل و تکفین ایشان بودند که گروهی از انصار و مهاجرین در محلی به نام “سقیفه بنی‌ساعده” گرد هم آمدند تا برای جانشینی پیامبر تصمیم‌گیری کنند.
این تجمع که برخلاف نصوص صریح غدیر خم و سفارشات پیامبر مبنی بر جانشینی علی (ع) بود، سرآغاز فتنه‌ای شد که دود آن مستقیماً به چشم اهل‌بیت پیامبر رفت.
در این شرایط، حضرت زهرا (س) با تمام وجود احساس خطر کرد. ایشان می‌دیدند که انحراف از مسیر امامت، نه تنها حق همسرشان را تضییع می‌کند، بلکه آینده اسلام را به خطر می‌اندازد. بنابراین، ایشان خانه خود را به پایگاهی برای تحصن و اعتراضِ یاران وفادار امیرالمؤمنین تبدیل کردند. این ایستادگی و عدم بیعت، برای دستگاه خلافت که به دنبال تثبیت قدرت خود بود، قابل تحمل نبود و همین امر زمینه را برای هجوم به خانه وحی فراهم کرد.
هجوم به خانه وحی و ماجرای در و دیوار: روایتی از مظلومیت
یکی از دردناک‌ترین و در عین حال بحث‌برانگیزترین بخش‌های تاریخ اسلام، ماجرای هجوم به خانه حضرت فاطمه (س) است. بر اساس منابع متعدد تاریخی و روایی شیعه (و اشاراتی در منابع اهل سنت)، دستگاه خلافت برای گرفتن بیعت اجباری از علی (ع)، به درب خانه ایشان آمد. حضرت زهرا (س) که گمان می‌کردند حرمت ایشان به عنوان دختر پیامبر مانع از تعرض مهاجمان می‌شود، به پشت در رفتند تا آن‌ها را منصرف کنند.
اما مهاجمان با تهدید به آتش زدن خانه (که در آن زمان اهل‌بیت پیامبر در آن حضور داشتند)، هیزم فراهم کرده و در را به آتش کشیدند. در این کشاکش، با لگد به در نیمه‌سوخته جسارت شد و حضرت فاطمه (س) که باردار بودند، بین در و دیوار قرار گرفتند. این فشار شدید منجر به شکستن پهلو و سینه مبارک ایشان و سقط جنین شش‌ماهه‌شان، حضرت محسن (ع)، شد.
این واقعه هولناک، ضربه‌ای جبران‌ناپذیر بر جسم و جان حضرت وارد کرد و سرآغاز بیماری شدیدی شد که در نهایت به شهادت حضرت فاطمه (س) انجامید. تازیانه خوردن و جراحات وارده در این ماجرا، سندی بر مظلومیت خاندانی بود که پیامبر سفارش آن‌ها را بارها به امت کرده بود.
خطبه فدکیه: فریاد عدالت‌خواهی و دفاع از حریم ولایت
پس از ماجرای هجوم و غصب خلافت، ضربه دیگری بر پیکر اهل‌بیت وارد شد و آن غصب “فدک” بود. فدک، دهکده‌ای حاصلخیز بود که پیامبر (ص) در زمان حیات خود به دستور خداوند به دخترشان فاطمه بخشیده بودند. دستگاه خلافت با بهانه‌های واهی، این ملک را مصادره کرد تا خاندان پیامبر را در مضیقه اقتصادی قرار دهد.
حضرت فاطمه (س) در واکنش به این اقدام، با وقاری وصف‌ناشدنی به مسجد پیامبر رفت و در حضور مهاجرین و انصار، خطبه‌ای ایراد کرد که به “خطبه فدکیه” مشهور است. این خطبه تنها یک دادخواهی برای یک قطعه زمین نبود؛ بلکه یک مانیفست سیاسی، الهی و فلسفی کامل بود. ایشان در این خطبه، با فصاحت و بلاغتی که یادآور سخنوری پیامبر بود، فلسفه احکام اسلام، جایگاه اهل‌بیت، انحرافات ایجاد شده پس از رحلت پیامبر، و حقانیت علی (ع) را تبیین کردند.
ایشان با استدلال‌های محکم قرآنی، ادعای خلیفه مبنی بر اینکه “پیامبران ارث نمی‌گذارند” را رد کردند و سکوت انصار را در برابر این ظلم آشکار محکوم نمودند. خطبه فدکیه، سند گویایی از دانش، شجاعت و مقام والای علمی و معنوی حضرت فاطمه (س) است.
بستر بیماری و وصیت‌های سیاسی: مبارزه تا آخرین نفس
پس از حوادث دردناک هجوم به خانه و سقط جنین، حضرت فاطمه (س) در بستر بیماری افتادند. در این دوران، ایشان همچنان به مبارزه منفی خود ادامه دادند. گریه‌های مداوم ایشان در “بیت‌الاحزان” و رویگردانی از ملاقات با کسانی که به ایشان ستم کرده بودند، پیامی روشن برای تاریخ داشت. در روزهای پایانی عمر شریفشان، زمانی که احساس کردند لحظه دیدار با پدر نزدیک است، وصیت‌نامه‌ای سیاسی و تکان‌دهنده تنظیم کردند.
ایشان به امیرالمؤمنین (ع) وصیت کردند که: “مرا شبانه غسل بده، شبانه کفن کن و شبانه به خاک بسپار و اجازه نده کسانی که به من ستم کردند و حقم را غصب نمودند، در تشییع جنازه‌ام حاضر شوند و بر من نماز بخوانند.” این وصیت، آخرین تاکتیک مبارزاتی حضرت فاطمه (س) برای رسوا کردن ظلم و ثبت ابدی اعتراض ایشان در تاریخ بود.
راز تاریخ شهادت: ایام فاطمیه اول و دوم چیست؟
یکی از سوالات رایج در مورد شهادت حضرت فاطمه (س) ، ابهام در تاریخ دقیق آن است. در منابع تاریخی، روایات مختلفی درباره مدت حیات ایشان پس از رحلت پیامبر (ص) ذکر شده است که مشهورترین آن‌ها روایت ۷۵ روز و روایت ۹۵ روز است. بر اساس روایت ۷۵ روز، شهادت ایشان در تاریخ ۱۳ جمادی‌الاول واقع شده است که به آن “فاطمیه اول” می‌گویند. بر اساس روایت ۹۵ روز، شهادت در تاریخ ۳ جمادی‌الثانی رخ داده است که به آن “فاطمیه دوم” گفته می‌شود.
علما و ارادتمندان اهل‌بیت برای رعایت احتیاط و تعظیم شعائر، هر دو تاریخ را گرامی می‌دارند و ایام بین این دو تاریخ و روزهای پیرامون آن را به عنوان “ایام فاطمیه” به سوگواری می‌پردازند. در ایران، معمولاً دهه دوم فاطمیه (منتهی به ۳ جمادی‌الثانی) با شور و گستردگی بیشتری برگزار می‌شود و روز ۳ جمادی‌الثانی تعطیل رسمی است.
محل دفن حضرت فاطمه (س): رازی سر به مهر تا قیامت
طبق وصیت حضرت، امیرالمؤمنین (ع) پیکر مطهر ایشان را در تاریکی شب و با حضور تعداد انگشت‌شماری از یاران وفادار (مانند سلمان، ابوذر، مقداد و عمار) غسل داده و کفن کردند و در مکانی مخفی به خاک سپردند. صبح روز بعد، زمانی که مردم مدینه و دستگاه خلافت متوجه شدند، قصد نبش قبرهای احتمالی را داشتند که با تهدید جدی امیرالمؤمنین مواجه شدند و عقب‌نشینی کردند.
تا به امروز، محل دقیق مزار ایشان نامشخص باقی مانده است. برخی احتمالات شامل “قبرستان بقیع”، “خانه خود حضرت” و “روضه نبوی” (بین منبر و مرقد پیامبر) است. این مخفی بودن قبر، خود سندی زنده و همیشگی بر مظلومیت دختر پیامبر و نارضایتی ایشان از شرایط زمانه است و تا زمان ظهور حضرت مهدی (عج) که پرده از این راز برخواهند داشت، به عنوان سوالی بزرگ در تاریخ اسلام باقی خواهد ماند.
جایگاه حضرت فاطمه (س) در هستی: فراتر از تاریخ
بررسی ابعاد شهادت حضرت فاطمه (س) نباید ما را از شناخت جایگاه وجودی ایشان غافل کند. در روایات متعدد شیعه و سنی، پیامبر اکرم (ص) ایشان را “سیده نساء العالمین” (سرور زنان جهانیان از اولین تا آخرین) نامیده‌اند.
روایاتی مانند “فاطمه پاره تن من است، هر کس او را بیازارد مرا آزرده است” و حدیث قدسی “لولاک لما خلقت الافلاک…” (اگر تو نبودی افلاک را نمی‌آفریدم و اگر علی نبود تو را نمی‌آفریدم و اگر فاطمه نبود شما دو نفر را نمی‌آفریدم)، نشان‌دهنده مقام و منزلت بی‌همتای ایشان در نظام آفرینش است. ایشان الگوی کامل یک زن مسلمان در تمامی ابعاد زندگی، از مادری و همسرداری تا عبادت و مبارزه سیاسی و اجتماعی هستند. نام مبارک ایشان، توسل‌جوی میلیون‌ها انسان دردمند در طول تاریخ بوده و سیره عملی‌شان، چراغ راهی برای حق‌طلبان است.
سوالات متداول (FAQ) در مورد شهادت حضرت فاطمه (س)
۱. دقیقاً چند روز پس از رحلت پیامبر، حضرت فاطمه (س) به شهادت رسیدند؟
در این مورد اختلاف روایت وجود دارد، اما دو قول مشهورتر و معتبرتر هستند. روایت اول،۷۵ روز پس از رحلت پیامبر است که بر این اساس، تاریخ شهادت ۱۳ جمادی‌الاول می‌شود (فاطمیه اول). روایت دوم و مشهورتر، ۹۵ روز پس از رحلت پیامبر است که تاریخ شهادت را ۳ جمادی‌الثانی تعیین می‌کند (فاطمیه دوم). دلیل این اختلاف، رسم‌الخط قدیم عربی و شباهت نوشتاری کلمات “سبعین” (هفتاد) و “تسعین” (نود) در متون تاریخی بوده است که باعث قرائت‌های مختلف شده است.
۲. علت اصلی شهادت حضرت فاطمه (س) چه بود؟
علت اصلی شهادت ایشان، مجموعه‌ای از حوادث تلخ و جراحات وارده پس از رحلت پیامبر بود. ضربه شدید به پهلو و سینه در اثر فشار در و دیوار هنگام هجوم به خانه، ضربات غلاف شمشیر و تازیانه، و سقط جنین (حضرت محسن) باعث بیماری شدید و بستری شدن ایشان شد. علاوه بر جراحات جسمی، غم و اندوه فراوان ناشی از فقدان پدر و انحراف امت از مسیر ولایت جسم شریف ایشان را چنان رنجور کرد که در سنین جوانی (۱۸ یا ۲۸ سالگی بنا بر روایات مختلف) به شهادت رسیدند.
۳. چرا محل دقیق قبر حضرت فاطمه (س) مشخص نیست و مخفی مانده است؟
مخفی بودن قبر حضرت فاطمه (س)بنا بر وصیت صریح و سیاسی خود ایشان صورت گرفته است. ایشان وصیت کردند که شبانه و مخفیانه دفن شوند تا کسانی که به ایشان ظلم کردند و حقشان را غصب نمودند، نتوانند در تشییع جنازه شرکت کنند و بر پیکرشان نماز بخوانند. این اقدام، نوعی اعتراض ابدی و خاموش به ظلم‌های روا شده بر اهل‌بیت بود تا سوال “چرا قبر تنها یادگار پیامبر مخفی است؟” برای همیشه در تاریخ باقی بماند و وجدان‌های بیدار را به جستجوی حقیقت وادارد.
۴. تسبیحات حضرت فاطمه (س)چیست و چه فضیلتی دارد؟
تسبیحات حضرت فاطمه (س) ذکری است که پیامبر اکرم (ص) به عنوان هدیه‌ای ارزشمند به دخترشان آموختند تا در سختی‌های زندگی و پس از نمازها بخوانند. این ذکر شامل ۳۴ مرتبه الله‌اکبر، ۳۳ مرتبه الحمدلله و ۳۳ مرتبه سبحان‌الله است. در روایات شیعه، تأکید بسیار زیادی بر این ذکر شده و امام صادق (ع) فرموده‌اند: “تسبیح جده‌ام فاطمه (س) در هر روز بعد از هر نماز، نزد من محبوب‌تر از هزار رکعت نماز در هر روز است.”
۵. آیا اهل سنت نیز شهادت حضرت فاطمه (س) و ماجرای هجوم به خانه را قبول دارند؟
در منابع معتبر اهل سنت، روایات متعددی در مورد تهدید به آتش زدن خانه فاطمه (س) توسط خلیفه دوم برای گرفتن بیعت، و همچنین نارضایتی و خشم حضرت زهرا (س) از ابوبکر و عمر تا پایان عمر و دفن شبانه ایشان نقل شده است (مانند کتاب‌های صحیح بخاری و تاریخ طبری). با این حال، بسیاری از علمای اهل سنت جزئیات مربوط به شکستن پهلو، سقط جنین و شهادت در اثر ضرب و جرح را نمی‌پذیرند و رحلت ایشان را ناشی از بیماری و غم از دست دادن پدر می‌دانند. اما منابع شیعه با تواتر و قطعیت، بر شهادت ایشان در اثر جراحات وارده تأکید دارند.
نتیجه‌گیری: فاطمیه، فصل تجدید پیمان با ولایت و عدالت
در پایان، باید گفت که شهادت حضرت فاطمه (س) تنها یک سوگ تاریخی نیست؛ بلکه یک مکتب و یک جریان زنده است. ایام فاطمیه فرصتی است برای بازخوانی درس‌های ایستادگی در برابر انحراف، دفاع از حق حتی به قیمت جان، و بصیرت در غبار فتنه‌ها. این ایام به ما یادآوری می‌کند که سکوت در برابر ظلم جایز نیست و دفاع از حریم ولایت، وظیفه‌ای است که زن و مرد نمی‌شناسد.
اشک‌هایی که در این روزها ریخته می‌شود، پیوندی است میان قلب‌های مومنین و آرمان‌های بلندی که حضرت فاطمه (س) برای آن‌ها به شهادت رسیدند. شناخت صحیح سیره و سرنوشت ایشان، نه تنها برای شیعیان، بلکه برای هر انسان آزاده‌ای که به دنبال حقیقت و عدالت است، الهام‌بخش خواهد بود. امید است که با درک عمیق پیام فاطمیه، رهروان راستین آن حضرت باشیم.
