در هیاهوی زندگی شهری و تمرکز رسانه‌ها بر روی تحولات کلان‌شهرها، اغلب نقش حیاتی، بی‌بدیل و استراتژیک روستاها و جوامع عشایری در ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نادیده گرفته می‌شود. پانزدهم مهرماه، که به شایستگی به عنوان **روز ملی روستا و عشایر** در تقویم رسمی ایران نام‌گذاری شده، فرصتی گران‌بها برای بازگشت نگاه‌ها به این کانون‌های زنده و پویای تولید، اصالت و زندگی است.
روز ملی روستا و عشایر، تنها یک مناسبت تقویمی نیست؛ بلکه دعوتی است به تأملی عمیق‌تر در مورد جایگاه واقعی روستاییان و عشایر به عنوان مرزبانان امنیت غذایی، حافظان میراث فرهنگی و پاسداران طبیعت این سرزمین. در دورانی که جهان با چالش‌های بزرگی چون امنیت غذایی، تغییرات اقلیمی و توسعه پایدار روبرو است، اهمیت روستاها به عنوان مراکز اصلی تولید کشاورزی و دامی و همچنین به عنوان گنجینه‌هایی از دانش بومی و سبک زندگی پایدار، بیش از هر زمان دیگری آشکار می‌شود.
این مقاله با هدف ارائه نگاهی جامع و تحلیلی، به بررسی ابعاد مختلف این موضوع می‌پردازد و نشان می‌دهد که چرا گرامیداشت روز ملی روستا، در واقع گرامیداشت ریشه‌ها، هویت و آینده پایدار ایران است.
تاریخچه و فلسفه نام‌گذاری ۱۵ مهر به نام روز ملی روستا و عشایر
در سال ۱۳۹۲، با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز ۱۵ مهر به طور رسمی به عنوان **روز ملی روستا و عشایر** در تقویم کشور به ثبت رسید. هدف اصلی از این نام‌گذاری، جلب توجه عمومی و همچنین تمرکز برنامه‌ریزی‌های دولتی بر روی مسائل و چالش‌های جامعه روستایی و عشایری، ارج نهادن به زحمات و نقش حیاتی آنان در توسعه کشور، و همچنین تلاش برای توسعه و آبادانی هرچه بیشتر این مناطق بوده است.
روستا چیست؟ فراتر از یک تعریف جغرافیایی، یک اکوسیستم زنده اجتماعی و اقتصادی
برای درک اهمیت روز ملی روستا، باید تعریف خود را از روستا گسترش دهیم.
روستا، تنها مجموعه‌ای از خانه‌ها در یک محدوده جغرافیایی خارج از شهر نیست. روستا یک **اکوسیستم کامل و پویا** است که در آن، زندگی انسان، تولید اقتصادی (عمدتاً کشاورزی و دامپروری)، روابط اجتماعی، و فرهنگ بومی به شکلی عمیق و جدایی‌ناپذیر در هم تنیده‌اند. روستاها کانون‌های اصلی تولید غذا، حفظ بسیاری از سنت‌ها و آیین‌های کهن، و همچنین نگهبانان تنوع زیستی و منابع طبیعی کشور هستند. درک این پیچیدگی و پویایی، اولین گام برای سیاست‌گذاری صحیح در جهت توسعه روستایی است.
نقش حیاتی، انکارناپذیر و چندوجهی روستاها در توسعه پایدار و امنیت ملی ایران
اهمیت روستاها را می‌توان در چند حوزه کلیدی و استراتژیک بررسی کرد:
۱. تأمین امنیت غذایی: ستون فقرات استقلال و بقای یک ملت
مهم‌ترین و حیاتی‌ترین نقش روستاها و جوامع عشایری، تأمین امنیت غذایی (Food Security) کشور است. بخش عمده‌ای از محصولات کشاورزی، باغی، دامی و لبنی که در سفره‌های ما ایرانیان قرار می‌گیرد، حاصل دسترنج و تلاش بی‌وقفه روستاییان و عشایر است. در دنیای پرآشوب امروز که دسترسی به غذا به یک ابزار قدرت سیاسی تبدیل شده، خودکفایی و پایداری در تولید محصولات کشاورزی، یکی از ارکان اصلی استقلال و امنیت ملی هر کشوری محسوب می‌شود و روز ملی روستا، فرصتی برای قدردانی از این نقش استراتژیک است.
۲. نقش اقتصادی: از تولید ناخالص داخلی تا جلوگیری از واردات
فعالیت‌های کشاورزی، دامپروری، صنایع دستی و همچنین کسب‌وکارهای نوین روستایی، سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور دارند. رونق تولید در روستاها، نه تنها به رشد اقتصادی کمک می‌کند، بلکه با تأمین نیازهای داخلی، از خروج مقادیر هنگفتی ارز برای واردات محصولات کشاورزی و غذایی جلوگیری می‌نماید.
۳. حفظ و پاسداری از میراث فرهنگی، معنوی و اصالت ایرانی
روستاها و جوامع عشایری، گنجینه‌های زنده فرهنگ و اصالت ایرانی هستند. بسیاری از سنت‌ها، آیین‌ها، گویش‌های محلی، موسیقی‌های مقامی، پوشاک سنتی، و همچنین هنرهای دستی و صنایع بومی که هویت فرهنگی ما را تشکیل می‌دهند، در این جوامع حفظ، بازتولید و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند. روز ملی روستا، روز گرامیداشت این حافظان فرهنگ است.
۴. حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی (در صورت توسعه پایدار)
روستاییان و عشایر، به طور سنتی، عمیق‌ترین و نزدیک‌ترین رابطه را با طبیعت و محیط زیست دارند. دانش بومی آن‌ها در مورد مدیریت آب، خاک و گیاهان، یک سرمایه ارزشمند برای توسعه پایدار است. حمایت از کشاورزی پایدار، بوم‌گردی مسئولانه و حفظ شیوه‌های زندگی سازگار با محیط زیست در روستاها، می‌تواند به حفاظت از منابع طبیعی و تنوع زیستی کشور کمک شایانی کند.
چالش‌های بزرگ و پیچیده پیش روی جامعه روستایی و عشایری در ایران امروز
گرامیداشت روز ملی روستا، فرصت مناسبی است تا به چالش‌ها و مشکلاتی که این قشر زحمتکش با آن روبرو هستند، نگاهی دقیق‌تر بیندازیم.
۱. چالش‌های اقتصادی: از درآمد پایین تا وابستگی به شرایط اقلیمی
درآمد پایین و ناپایدار: درآمد حاصل از کشاورزی و دامداری سنتی، اغلب پایین و به شدت وابسته به شرایط آب و هوایی (مانند خشکسالی یا سیل) و نوسانات بازار است.
مشکلات در زنجیره تأمین و بازاریابی: بسیاری از تولیدکنندگان روستایی به دلیل عدم دسترسی به بازارهای بزرگ و حضور واسطه‌ها، مجبورند محصولات خود را با قیمت پایین به فروش برسانند.
۲. مهاجرت از روستا به شهر: یک زخم کهنه و عمیق
کمبود فرصت‌های شغلی متنوع، درآمد پایین، و همچنین کمبود امکانات رفاهی، آموزشی و بهداشتی در برخی از روستاها، منجر به مهاجرت گسترده جوانان روستایی به حاشیه شهرها شده است. این پدیده، نه تنها روستاها را از نیروی کار جوان و پویا خالی می‌کند، بلکه مشکلات و معضلات اجتماعی متعددی را نیز در شهرهای بزرگ ایجاد می‌نماید.
۳. چالش‌های زیست‌محیطی: بحران آب و تغییرات اقلیمی
جامعه روستایی در خط مقدم مواجهه با بحران آب و تأثیرات تغییرات اقلیمی قرار دارد. خشکسالی‌های پیاپی، کاهش منابع آب زیرزمینی، و فرسایش خاک، معیشت و بقای بسیاری از روستاها را با تهدیدی جدی روبرو کرده است.
۴. کمبود امکانات زیرساختی، آموزشی و بهداشتی در برخی از مناطق
با وجود تمام پیشرفت‌ها، همچنان برخی از مناطق روستایی و عشایری دورافتاده، از دسترسی کافی به زیرساخت‌های اساسی مانند جاده‌های مناسب، اینترنت پرسرعت، مدارس باکیفیت و خدمات بهداشتی و درمانی تخصصی محروم هستند. این کمبودها، کیفیت زندگی را کاهش داده و انگیزه برای ماندن در روستا را تضعیف می‌کند.
راهکارها و چشم‌انداز آینده: به سوی توسعه پایدار روستایی
مقابله با چالش‌های فوق و تحقق پتانسیل‌های عظیم روستاها، نیازمند یک رویکرد همه‌جانبه و هوشمندانه است.
توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در روستاها: به جای خام‌فروشی محصولات کشاورزی، باید با ایجاد صنایع کوچک و کارگاه‌های بسته‌بندی و فرآوری در نزدیکی روستاها، ارزش افزوده بیشتری ایجاد کرده و اشتغال پایدار به وجود آورد.
توسعه کسب‌وکارهای نوین روستایی و بوم‌گردی مسئولانه: توسعه گردشگری روستایی و بوم‌گردی، می‌تواند منبع درآمدی جدید و پایداری را برای روستاییان فراهم کرده و به حفظ فرهنگ و معماری بومی نیز کمک کند.
توانمندسازی زنان روستایی و عشایری: زنان نقش محوری در اقتصاد و فرهنگ روستایی دارند. سرمایه‌گذاری بر روی آموزش، مهارت‌آموزی و حمایت از کارآفرینی زنان روستایی، به توسعه کل جامعه روستایی کمک می‌کند.
استفاده از فناوری‌های نوین در کشاورزی و دامپروری (کشاورزی هوشمند): استفاده از روش‌های نوین آبیاری، پهپادها برای پایش مزارع، و اپلیکیشن‌های بازاریابی، می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها کمک کند.
سوالات متداول (FAQ) در مورد روز ملی روستا و عشایر
۱. چرا روز پانزدهم مهر ماه به عنوان روز ملی روستا و عشایر در تقویم رسمی ایران نام‌گذاری شده است؟
روز ملی روستا و عشایر در سال ۱۳۹۲ توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی و با هدف ارج نهادن به جایگاه و نقش کلیدی جوامع روستایی و عشایری در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نام‌گذاری شد. هدف اصلی از این اقدام، جلب توجه بیشتر افکار عمومی و نهادهای سیاست‌گذار به مسائل، مشکلات و پتانسیل‌های این بخش مهم و استراتژیک از جامعه ایران بوده است.
۲. مهم‌ترین و حیاتی‌ترین نقشی که جوامع روستایی و عشایری در ساختار کلان یک کشور ایفا می‌کنند، چیست؟
اگرچه روستاها نقش‌های متعددی دارند، اما بدون شک، مهم‌ترین و حیاتی‌ترین نقش آن‌ها، تأمین امنیت غذایی (Food Security) کشور است. بخش عمده‌ای از مواد غذایی اساسی و محصولات کشاورزی و دامی که توسط کل جمعیت شهری و روستایی مصرف می‌شود، حاصل تلاش و تولید روستاییان و عشایر است. این نقش، به خصوص در دنیای امروز که امنیت غذایی به یک موضوع استراتژیک جهانی تبدیل شده، از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.
۳. منظور دقیق از “توسعه پایدار روستایی” (Sustainable Rural Development) چیست؟
توسعه پایدار روستایی رویکردی است که به دنبال بهبود کیفیت زندگی و رفاه اقتصادی مردم روستا به شیوه‌ای است که به محیط زیست و منابع طبیعی آسیب نرساند و فرهنگ و اصالت بومی منطقه را نیز حفظ کند. این رویکرد، بر خلاف توسعه صرفاً اقتصادی، به هر سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به طور همزمان توجه دارد و به دنبال ایجاد راه‌حل‌های بلندمدت و پایداری است که بقا و شکوفایی روستا را برای نسل‌های آینده نیز تضمین نماید.
۴. “بوم‌گردی” یا “گردشگری روستایی” چگونه می‌تواند به توسعه اقتصادی و حفظ فرهنگ روستاها کمک کند؟
بوم‌گردی، با جذب گردشگران به محیط‌های طبیعی و روستایی، می‌تواند یک منبع درآمدی جدید و جایگزین برای کشاورزی ایجاد کرده و به ایجاد اشتغال (به خصوص برای جوانان و زنان) در روستا کمک کند. این امر، انگیزه برای مهاجرت را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، از آنجایی که جذابیت بوم‌گردی در اصالت فرهنگ، معماری و طبیعت منطقه نهفته است، این صنعت، روستاییان را به حفظ و احیای سنت‌ها، صنایع دستی، و معماری بومی خود تشویق می‌کند و به این ترتیب، به حفظ میراث فرهنگی نیز یاری می‌رساند.
۵. به عنوان یک شهروند، چگونه می‌توانم به طور عملی از جوامع روستایی و عشایری و توسعه پایدار آن‌ها حمایت کنم؟
راه‌های متعددی برای حمایت وجود دارد. خرید مستقیم محصولات از خود کشاورزان و تولیدکنندگان روستایی (در بازارهای محلی یا از طریق پلتفرم‌های آنلاین معتبر) یکی از بهترین راه‌هاست که باعث می‌شود سود اصلی به جیب خود تولیدکننده برود. انتخاب بوم‌گردی‌های مسئولانه برای سفر و احترام به فرهنگ و محیط زیست جوامع میزبان، راه دیگر است. همچنین، حمایت از برندها و کسب‌وکارهایی که به طور شفاف با جوامع روستایی همکاری می‌کنند و محصولات آن‌ها را به صورت منصفانه خریداری می‌نمایند، نیز تأثیرگذار است.
نتیجه‌گیری: روز ملی روستا، فرصتی برای تجدید پیمان با ریشه‌ها و سرمایه‌گذاری بر روی آینده
در نهایت، روز ملی روستا و عشایر یادآور این نکته حیاتی است که توسعه پایدار و آینده روشن ایران، در گروی توسعه متوازن و همه‌جانبه تمامی مناطق کشور، به خصوص جوامع روستایی و عشایری است. روستاها تنها مناطق تولیدکننده غذا نیستند؛ آن‌ها کانون‌های حیات، فرهنگ، و اصالت ایرانی هستند. با ارج نهادن به تلاش‌های بی‌وقفه این قشر زحمتکش، حمایت از تولیدات آن‌ها، و سرمایه‌گذاری هوشمندانه در جهت رفع چالش‌ها و شکوفایی پتانسیل‌هایشان، می‌توانیم به ساختن ایرانی آبادتر، امن‌تر و پایدارتر کمک کنیم.
