مکانیسم عطسه؛ بیداری در برابر خواب
برای درک اینکه چرا عطسه در خواب اتفاق نمیافتد، باید بدانیم عطسه چگونه کار میکند. وقتی ذرهای (گرد و غبار، گرده گل یا ویروس) مخاط بینی را تحریک میکند، سیگنالی به ساقه مغز فرستاده میشود. مغز بلافاصله فرمان انقباض عضلات قفسه سینه، گلو و صورت را صادر میکند.
اما در زمان خواب، دروازههای ورودی و خروجی این سیگنالها بسته میشوند. این فرآیند در دو مرحله خواب به شکلهای متفاوتی مدیریت میشود.
مرحله اول: خواب امواج آهسته (NREM)
وقتی تازه به خواب میروید و در مرحله “خواب با امواج آهسته” هستید، مغز همچنان تا حدی فعال است. اما آستانه تحریکپذیری اعصاب حسی به شدت بالا میرود.
این یعنی اگر در بیداری با ۱۰ واحد گرد و غبار عطسه میکردید، در این مرحله از خواب به ۱۰۰ واحد نیاز دارید تا مغز تحریک شود. در واقع مغز سیگنالهای ضعیف را نادیده میگیرد تا عطسه در خواب رخ ندهد و شما آرام بخوابید.
مرحله دوم: خواب عمیق یا حرکت سریع چشم (REM)
اینجا همانجایی است که معجزه اصلی رخ میدهد. در مرحله REM (زمانی که رویا میبینیم)، مغز مادهای ترشح میکند که باعث “آتونی” (Atonia) یا فلج موقت تمام عضلات ارادی بدن میشود (به جز چشم و دیافراگم برای تنفس).
حتی اگر محرک بینی آنقدر قوی باشد که سیگنال را به مغز برساند، عضلات مسئول عطسه فلج هستند و قادر به انقباض نیستند. بنابراین، وقوع عطسه در خواب عمیق، عملاً از نظر فیزیولوژیکی غیرممکن است.
اگر محرک خیلی قوی باشد چه میشود؟
حال سوال اینجاست: اگر دود غلیظ یا محرک بسیار شدیدی وارد بینی شود، آیا میمیریم؟ خیر.
بدن سیستم بیدارباش اضطراری دارد. اگر محرک آنقدر قوی باشد که از فیلترهای خواب عبور کند، مغز ابتدا فرمان “بیدار شو” را صادر میکند.
شما اول بیدار میشوید، هوشیاری خود را به دست میآورید، عضلات از حالت فلج خارج میشوند و سپس عطسه میکنید. پس هیچکس در حال خواب عطسه نمیکند؛ بلکه بیدار میشود و عطسه میکند.
مقایسه واکنشهای بدن در بیداری و خواب
در جدول زیر تفاوت عملکرد رفلکسها را میبینید:
| رفلکس | در بیداری | در خواب (REM) |
|---|---|---|
| عطسه | فعال و سریع | کاملاً سرکوب شده |
| سرفه | فعال | بسیار ضعیف (خطرناک برای رفلاکس) |
| تنفس | ارادی و خودکار | فقط خودکار |
عوامل محیطی موثر بر کیفیت خواب و بینی
اگرچه عطسه در خواب رخ نمیدهد، اما گرفتگی بینی میتواند کیفیت خواب را خراب کند. در سال ۱۴۰۴ که آلودگی هوا در کلانشهرها بیشتر شده، بسیاری از افراد با “کیپ شدن بینی” از خواب میپرند.
خشکی هوا باعث خشک شدن مخاط و تحریکپذیری بیشتر میشود. استفاده از دستگاه بخور سرد میتواند از بیدار شدنهای مکرر برای عطسه جلوگیری کند.
سوالات متداول کاربران
در ادامه به پرسشهای پرتکرار مخاطبان وبسایت پرداد خبر درباره اسرار خواب پاسخ میدهیم:
آیا نوزادان در خواب عطسه میکنند؟
خیر. نوزادان هم مانند بزرگسالان در خواب عمیق دچار فلج عضلانی میشوند. اگر میبینید نوزادی چشمانش بسته است و عطسه میکند، او در مرحله خواب سبک یا نیمهبیدار است، نه خواب عمیق.
آیا حیوانات در خواب عطسه میکنند؟
مکانیسم خواب پستانداران (مانند سگ و گربه) شبیه انسان است. آنها هم برای انجام عمل عطسه باید ابتدا از فاز خواب عمیق خارج شوند تا عضلاتشان فعال شود.
چرا وقتی بیدار میشویم رگباری عطسه میکنیم؟
چون در طول شب ذرات گرد و غبار یا مواد آلرژن در بینی جمع شدهاند و مغز واکنشی نشان نداده است. به محض بیدار شدن و فعال شدن سیستم عصبی، مغز میخواهد تمام انباشتهای شبانه را یکجا تخلیه کند.
نتیجهگیری
بدن انسان شاهکار مهندسی است. عدم وقوع این پدیده در خواب، یکی از هزاران مکانیزم حفاظتی است که به ما اجازه میدهد انرژی خود را بازیابی کنیم. تصور کنید اگر قرار بود با هر ذره غبار در طول شب عطسه کنیم، هرگز خواب عمیق و باکیفیتی را تجربه نمیکردیم. پس اگر نیمهشب با احساس نیاز به عطسه بیدار شدید، بدانید که سیستم ایمنی و عصبی شما دقیقاً همانطور که باید، وظیفه خود را انجام دادهاند: اول بیداری، بعد پاکسازی.
