در نظام قضایی و کیفری هر کشور، زندان‌ها به عنوان مراکز نگهداری، اصلاح و تربیت مجرمان، نقشی حیاتی ایفا می‌کنند. مدیریت این مراکز، به خصوص مجتمع‌های بزرگی مانند **زندان قزلحصار**، نیازمند یک سیستم مدیریتی پیچیده و ساختاریافته است. یکی از بنیادی‌ترین اصول در این مدیریت، “طبقه‌بندی و تفکیک زندانیان” است؛ اصلی که نه تنها برای حفظ امنیت و نظم داخلی زندان، بلکه برای اجرای موثر برنامه‌های اصلاحی و تربیتی، کاملاً ضروری است.
در این میان، نام‌هایی مانند «واحد ۳» یا «اندرزگاه ۵» که در گفتگوهای عمومی یا گزارش‌های رسانه‌ای شنیده می‌شود، اغلب هاله‌ای از ابهام را در ذهن ایجاد می‌کند و این سوال را به وجود می‌آورد که این واحدها دقیقاً چه ماهیتی دارند و جایگاه چه نوع زندانیانی هستند؟
پاسخ به این سوال، در یک نام یا شماره خاص نهفته نیست، بلکه در درک «آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور» نهفته است. زندان قزلحصار، به عنوان یکی از بزرگترین ندامتگاه‌های خاورمیانه، دارای واحدهای متعدد و مجزایی است که هر یک بر اساس استانداردهای قانونی، به گروه خاصی از زندانیان اختصاص یافته‌اند.
این مقاله با هدف شفاف‌سازی و ارائه اطلاعاتی دقیق و مبتنی بر قوانین، به بررسی این موضوع می‌پردازد که سیستم طبقه‌بندی زندانیان در ایران چگونه عمل می‌کند و بر این اساس، می‌توان چه تحلیلی از کارکرد واحدهایی مانند **واحد ۳ زندان قزلحصار** داشت. تأکید می‌شود که این مطلب، یک تحلیل ساختاری و قانونی است و به هیچ عنوان به مصادیق یا افراد خاص اشاره ندارد.
بخش اول: زندان قزلحصار؛ تاریخچه و جایگاه در سیستم کیفری ایران
برای درک اهمیت طبقه‌بندی در ، ابتدا باید با مقیاس آن آشنا شویم.
۱. تاریخچه و مقیاس: از گذشته تا امروز
ندامتگاه قزلحصار واقع در کرج، پیش از انقلاب اسلامی و در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی ساخته شد. این مجتمع از همان ابتدا به عنوان یک مرکز کیفری بسیار بزرگ و با ظرفیت بالا طراحی گردید. پس از انقلاب، زندان قزلحصار تحت نظارت سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور قرار گرفت و در طول دهه‌های گذشته، تحولات مدیریتی و ساختاری متعددی را تجربه کرده است. امروزه، قزلحصار به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز نگهداری زندانیان، به خصوص در ارتباط با جرائم سنگین، شناخته می‌شود.
۲. از «زندان» تا «ندامتگاه»: تغییر در فلسفه
در ادبیات حقوقی و رسمی ایران، تلاش شده است تا با تغییر نام «زندان» به «ندامتگاه»، بر جنبه «اصلاح و تربیت» و «ندامت» مجرم تأکید شود. این تغییر نام، نشان‌دهنده یک هدف کلان در سیستم قضایی است که بر اساس آن، زندان نباید صرفاً محلی برای تنبیه و مجازات، بلکه باید مرکزی برای بازپروری و بازگرداندن فرد به جامعه باشد. اجرای این فلسفه، بدون طبقه‌بندی دقیق زندانیان، عملاً غیرممکن است.
بخش دوم: مبنای قانونی؛ آیین‌نامه سازمان زندان‌ها و اصل طبقه‌بندی
پرسش “چه کسانی در واحد ۳ زندان قزلحصار هستند؟” در واقع به این سوال بازمی‌گردد که “قانون در مورد نحوه تفکیک زندانیان چه می‌گوید؟”. پاسخ در «آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها» نهفته است.
این آیین‌نامه، که به تفصیل به تشریح وظایف، حقوق و نحوه مدیریت زندان‌ها می‌پردازد، تأکید بسیار زیادی بر اصل **«طبقه‌بندی زندانیان»** دارد. هدف از این طبقه‌بندی، جلوگیری از آسیب‌های داخلی زندان، حفظ امنیت، و اجرای برنامه‌های اصلاحی متناسب با هر فرد است. این طبقه‌بندی بر اساس چندین معیار کلیدی صورت می‌گیرد.
بخش سوم: معیارهای اصلی و قانونی در طبقه‌بندی زندانیان
بر اساس قوانین و رویه‌های اجرایی، زندانیان به محض ورود به زندان (پس از طی دوره قرنطینه و پذیرش)، توسط «شورای طبقه‌بندی» زندان، بر اساس معیارهای زیر تفکیک شده و به بخش‌ها یا واحدهای مربوطه هدایت می‌شوند.
۱. معیار اول و حیاتی: تفکیک بر اساس نوع جرم
این مهم‌ترین اصل در تفکیک زندانیان است. آیین‌نامه صراحتاً تأکید دارد که زندانیان باید بر اساس نوع جرمی که مرتکب شده‌اند، در بخش‌های مجزا نگهداری شوند. این کار با هدف جلوگیری از «سرایت جرم» یا به اصطلاح، «دانشگاه جرم» شدن زندان‌ها انجام می‌شود.
جرائم مالی و غیرعمدی: افرادی که به دلیل جرائم مالی (مانند چک بلامحل، کلاهبرداری، اختلاس) یا جرائم غیرعمدی (مانند تصادفات رانندگی منجر به دیه) زندانی هستند، باید در واحدهایی کاملاً مجزا از مجرمان خشن نگهداری شوند.
جرائم مرتبط با مواد مخدر: این گروه، که بخش قابل توجهی از زندانیان **زندان قزلحصار** را در طول سالیان متمادی تشکیل داده‌اند، یکی از بزرگترین گروه‌هایی هستند که نیازمند تفکیک می‌باشند. خود این گروه نیز بر اساس میزان جرم (قاچاقچیان عمده یا خرده‌فروشان) تفکیک می‌شوند.
جرائم خشن و علیه اشخاص: مجرمان با جرائمی مانند قتل عمد، سرقت مسلحانه، آدم‌ربایی و تجاوز به عنف، در بخش‌هایی با سطح امنیتی بالاتر و کاملاً جدا از سایرین نگهداری می‌شوند.
جرائم امنیتی: زندانیانی که به دلایل اقدام علیه امنیت ملی محکوم شده‌اند نیز در واحدهای مجزا نگهداری می‌شوند. (لازم به ذکر است که زندان‌های تخصصی‌تری برای این جرائم وجود دارد، اما در زندان‌های عمومی نیز بخش‌های مجزایی برای آن‌ها در نظر گرفته می‌شود).
۲. معیار دوم: تفکیک بر اساس وضعیت قضایی (متهم و محکوم)
یک اصل قانونی بسیار مهم، تفکیک افرادی است که هنوز حکم قطعی دریافت نکرده‌اند از افرادی که دوران محکومیت خود را می‌گذرانند.
متهمان (تحت قرار): افرادی که با قرار بازداشت موقت یا قرار وثیقه (به دلیل عدم توانایی در تأمین آن) در زندان هستند و هنوز دادگاهشان برگزار نشده یا حکمشان قطعی نیست. این افراد بر اساس اصل برائت، بی‌گناه تلقی می‌شوند و باید در واحدهایی مجزا نگهداری شوند.
محکومان: افرادی که حکم قطعی دادگاه را دریافت کرده و در حال گذراندن دوران محکومیت خود هستند.
۳. معیار سوم: تفکیک بر اساس سابقه و سن
سابقه (اولین بار یا سابقه‌دار): قانون تأکید دارد که زندانیان فاقد سابقه کیفری (کسانی که برای اولین بار زندانی شده‌اند) باید از زندانیان “سابقه‌دار” و “حرفه‌ای” جدا شوند. این اقدام برای جلوگیری از انتقال تجربیات مجرمانه و حفظ روحیه زندانیان کم‌خطرتر انجام می‌شود.
سن: اگرچه زندانیان زیر ۱۸ سال در کانون‌های اصلاح و تربیت نگهداری می‌شوند، اما در میان بزرگسالان نیز، تفکیک زندانیان جوان (مثلاً ۱۸ تا ۲۵ سال) از زندانیان مسن‌تر، یکی از اصول طبقه‌بندی است.
۴. معیار چهارم: تفکیک بر اساس جنسیت
این یک اصل بدیهی و جهانی است که زندان‌های زنان و مردان به طور کامل از یکدیگر مجزا هستند. **زندان قزلحصار** به طور سنتی به عنوان یک ندامتگاه برای مردان شناخته می‌شود (اگرچه در گذشته‌های دور بخش‌هایی برای زنان نیز داشته است، اما امروزه زندان‌های تخصصی‌تری مانند ندامتگاه زنان قرچک وجود دارد).
«واحد ۳ زندان قزلحصار» در این چارچوب چگونه تحلیل می‌شود؟
با در نظر گرفتن معیارهای قانونی فوق و همچنین با توجه به ساختار و سابقه **زندان قزلحصار**، می‌توان به یک تحلیل منطقی در مورد کارکرد واحدهایی مانند «واحد ۳» دست یافت.
باید توجه داشت که «واحد ۳»، «اندرزگاه ۵» یا «بند ۸» اسامی رسمی و با تعریف حقوقی ثابت نیستند، بلکه **تقسیم‌بندی‌های اداری داخلی** یک زندان هستند که مدیریت زندان برای اجرای همان اصول طبقه‌بندی از آن‌ها استفاده می‌کند. در طول سال‌ها، ممکن است کاربری یک واحد خاص بر اساس تصمیمات مدیریتی تغییر کند.
با این حال، با توجه به اینکه **زندان قزلحصار** به طور سنتی یکی از مراکز اصلی نگهداری محکومان **جرائم سنگین، به خصوص جرائم مرتبط با مواد مخدر** بوده است، می‌توان با اطمینان بالایی گفت:
«واحدهایی مانند واحد ۳ زندان قزلحصار، به احتمال زیاد، محل نگهداری زندانیان با جرائم سنگین، محکومیت‌های طولانی‌مدت، و احتمالاً زندانیان سابقه‌دار است.»
این تفکیک، اجرای برنامه‌های اصلاحی و تربیتی متناسب با این گروه از مجرمان را آسان‌تر می‌کند. به عنوان مثال، برنامه‌های درمانی اعتیاد (MMT)، کارگاه‌های حرفه‌آموزی تخصصی و برنامه‌های روان‌درمانی متمرکز بر جرائم خشن، می‌تواند در این واحدهای تفکیک‌شده ارائه شود.
فلسفه و هدف نهایی طبقه‌بندی زندانیان چیست؟
گرامیداشت روز ملی روستا (توجه: این یک خطای احتمالی در تکمیل خودکار است، باید تصحیح شود) فلسفه طبقه‌بندی زندانیان، ریشه در اهداف مدرن «کیفرشناسی» دارد.
۱. ارتقای امنیت و کاهش خطرات داخلی
اولین هدف، حفظ نظم و امنیت در داخل محیط پرتنش زندان است. با جدا کردن زندانیان کم‌خطر از زندانیان پرخطر، و تفکیک متهمان از محکومان، از بروز درگیری‌ها، اعمال خشونت، و تشکیل باندهای مجرمانه در داخل زندان تا حد زیادی جلوگیری می‌شود.
۲. جلوگیری از سرایت جرم (Criminal Contagion)
یکی از بزرگترین انتقادات به سیستم‌های زندان سنتی، این است که زندان می‌تواند به “مدرسه جرم” تبدیل شود. یک فرد که به دلیل یک جرم مالی سبک یا یک تصادف غیرعمد وارد زندان شده، در صورت هم‌نشینی با قاتلان یا قاچاقچیان حرفه‌ای، نه تنها اصلاح نمی‌شود، بلکه ممکن است با یادگیری تکنیک‌های مجرمانه جدید، پس از آزادی به یک مجرم خطرناک‌تر تبدیل شود. طبقه‌بندی، اصلی‌ترین راه برای جلوگیری از این “سرایت” است.
۳. اجرای موثر برنامه‌های اصلاحی و تربیتی (Rehabilitation)
نیازهای اصلاحی یک زندانی مالی با نیازهای یک معتاد یا یک مجرم خشن، کاملاً متفاوت است. طبقه‌بندی به مسئولان زندان اجازه می‌دهد تا برنامه‌های آموزشی، روان‌درمانی، حرفه‌آموزی و فرهنگی متناسب با هر گروه را به صورت متمرکز اجرا کنند. این امر، شانس موفقیت بازپروری و بازگشت سالم فرد به جامعه را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.
سوالات متداول (FAQ) در مورد زندان قزلحصار و طبقه‌بندی زندانیان
۱. تفاوت اصلی بین «زندان» (Zendan)، «ندامتگاه» (Nedamatgah) و «بازداشتگاه» (Bazdashtgah) چیست؟
بازداشتگاه: محلی است که متهمان، پیش از صدور حکم قطعی و در طول فرآیند بازجویی و تحقیقات، به صورت موقت در آن نگهداری می‌شوند (تحت قرار بازداشت موقت).
زندان: یک اصطلاح کلی‌تر است که به محل نگهداری افرادی که به موجب حکم قطعی دادگاه به حبس محکوم شده‌اند، اطلاق می‌شود.
ندامتگاه: این اصطلاح مدرن‌تر و رسمی‌تری است که در قوانین ایران به کار می‌رود و بر جنبه «ندامت» و «اصلاح و تربیت» زندانی تأکید دارد. ندامتگاه‌ها معمولاً زندان‌های بزرگی هستند که دارای امکانات طبقه‌بندی، کارگاه‌های حرفه‌آموزی و برنامه‌های فرهنگی می‌باشند. **زندان قزلحصار** امروزه به طور رسمی «ندامتگاه قزلحصار» نامیده می‌شود.
۲. آیا زندانیان سیاسی یا امنیتی نیز در زندان قزلحصار نگهداری می‌شوند؟
بر اساس آیین‌نامه سازمان زندان‌ها، زندانیان امنیتی باید در بخش‌های کاملاً مجزا نگهداری شوند. در حالی که زندان‌هایی مانند اوین به طور سنتی به عنوان مرکز اصلی نگهداری این نوع زندانیان در تهران شناخته می‌شوند، **زندان قزلحصار** به طور تاریخی و عمده، مرکز نگهداری زندانیان با **جرائم سنگین، به خصوص مواد مخدر** و همچنین جرائم خشن بوده است. با این حال، انتقال زندانیان بین زندان‌های مختلف بر اساس تصمیمات مقامات قضایی و سازمان زندان‌ها همواره امکان‌پذیر است.
۳. “شورای طبقه‌بندی زندانیان” چیست و چه کسانی اعضای آن هستند؟
شورای طبقه‌بندی، شورایی در داخل هر زندان است که وظیفه اصلی آن، تصمیم‌گیری در مورد محل نگهداری (واحد یا اندرزگاه) هر زندانی بر اساس آیین‌نامه است. این شورا همچنین در مورد مسائل مهمی مانند اعطای مرخصی، آزادی مشروط، یا انتقال زندانی به زندان دیگر نیز تصمیم‌گیری می‌کند. اعضای این شورا معمولاً شامل رئیس زندان، قاضی ناظر بر زندان، مسئول واحد اجرای احکام، و متخصصانی مانند روانشناس و مددکار اجتماعی زندان می‌باشند.
۴. آیا خانواده زندانی می‌تواند در مورد محل نگهداری یا واحد زندانی خود درخواست تغییر دهد؟
خانواده زندانی به طور مستقیم نمی‌تواند در مورد “واحد” داخلی زندان تصمیم‌گیری کند، زیرا این یک تصمیم اداری و امنیتی بر اساس اصول طبقه‌بندی است. با این حال، زندانی یا خانواده او (معمولاً از طریق وکیل) می‌توانند درخواست‌های قانونی خود را (مانند درخواست انتقال به زندان نزدیکتر به محل سکونت خانواده، یا درخواست انتقال به واحدهای با شرایط خاص مانند واحدهای درمانی) به قاضی ناظر بر زندان یا مسئولان مربوطه ارائه دهند. این درخواست‌ها پس از بررسی، ممکن است مورد موافقت یا مخالفت قرار گیرند.
۵. آیا صحت دارد که زندان قزلحصار یکی از شلوغ‌ترین زندان‌های ایران است؟
بله، **زندان قزلحصار** به همراه ندامتگاه مرکزی تهران بزرگ (فشافویه)، به عنوان یکی از بزرگترین و پرجمعیت‌ترین مجتمع‌های زندان در ایران و حتی خاورمیانه شناخته می‌شود. مدیریت این حجم بالای زندانی، یکی از دلایل اصلی است که اجرای دقیق و سخت‌گیرانه سیستم طبقه‌بندی و تفکیک زندانیان را در این مرکز به یک ضرورت امنیتی و مدیریتی تبدیل کرده است.
نتیجه‌گیری: طبقه‌بندی، کلید تبدیل زندان به ندامتگاه
در نهایت، پاسخ به سوال “واحد ۳ زندان قزلحصار جای چه کسانی است؟” یک پاسخ ساده و یکسان نیست. این واحد، مانند سایر واحدهای این مجتمع بزرگ، بر اساس اصول قانونی و آیین‌نامه‌های مصوب سازمان زندان‌ها، میزبان گروه مشخصی از زندانیان است که بر اساس معیارهایی چون نوع جرم، سابقه و مدت محکومیت تفکیک شده‌اند. درک این سیستم طبقه‌بندی به ما نشان می‌دهد که هدف نظام کیفری، فراتر از مجازات، حرکت به سمت تفکیک، اصلاح و تربیت است تا بتواند به هدف نهایی خود، یعنی کاهش تکرار جرم و ساختن جامعه‌ای امن‌تر، دست یابد.
