دکتر پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزیر علوم، از ابلاغ شیوه‌نامه‌ای خبر داد که در آن ضوابط اخلاقی استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در فرآیند نگارش، تحلیل و تولید آثار پژوهشی به‌ویژه مقالات مشخص خواهد شد. این اقدام در راستای حفاظت از اصالت علمی و جلوگیری از بداخلاقی‌های پژوهشی صورت می‌گیرد.
با توسعه روزافزون هوش مصنوعی و نفوذ آن در فرایندهای تحقیقاتی، تهیه و انتشار مقالات علمی نیز دستخوش تغییر شده‌اند. در همین راستا، وزارت علوم در اقدامی پیشگیرانه، تدوین و ابلاغ دستورالعملی برای مدیریت نحوه استفاده از این ابزارها را در دستور کار قرار داده است. این شیوه‌نامه ابتدا به نشریات علمی ابلاغ می‌شود و سپس در سایر حوزه‌های پژوهشی اجرایی خواهد شد.
ضرورت تدوین چارچوب رسمی برای استفاده از هوش مصنوعی
پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت علوم اعلام کرد که رشد فناوری هوش مصنوعی، تحولات چشمگیری در نحوه تولید مقالات علمی و سایر فرآیندهای پژوهشی به‌وجود آورده است. به گفته وی، این تحول فناورانه همان‌قدر که مزایای زیادی دارد، در صورت استفاده نادرست می‌تواند بنیان‌های اخلاق علمی را تضعیف کند.
از پردازش متون تا تولید کامل مقاله علمی توسط AI
وی با بیان اینکه استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی برای کمک به نگارش، پردازش متن یا اصلاح ساختار مقالات علمی تا زمانی که نقش پژوهشگر حفظ شود، مجاز است، تأکید کرد: زمانی بداخلاقی علمی رخ می‌دهد که فرد بدون هیچ مشارکت واقعی در فرآیند تحقیق، صرفاً با کمک فناوری، اثری را منتشر کند و به نام خود ثبت نماید.
نگرانی از تولیدات پژوهشی بدون مشارکت واقعی مؤلف
صالحی افزود: امروزه برخی ابزارهای هوش مصنوعی قادر به تولید متون علمی با ساختار مناسب هستند، اما این قابلیت ممکن است زمینه‌ساز تولید مقالات علمی شود که فاقد مشارکت فکری مؤلف هستند. در چنین شرایطی، مرز میان ابزار کمکی و جایگزینی انسان مخدوش می‌شود که نیاز به مداخله نظارتی دارد.
تشکیل کمیته اخلاق علمی در وزارت علوم
در همین راستا، کمیته‌ای تخصصی در وزارت علوم تشکیل شده که وظیفه تدوین شیوه‌نامه اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی را بر عهده دارد. این کمیته در حال بررسی ابعاد مختلف این موضوع است و تلاش می‌کند تا با الگوبرداری از تجربیات بین‌المللی، راهکارهای متناسب با فضای علمی کشور را در اختیار نشریات قرار دهد تا تولید مقالات علمی با سلامت و اصالت همراه باشد.
ابلاغ به نشریات علمی به‌عنوان گام نخست
معاون پژوهشی وزیر علوم تصریح کرد که در فاز نخست، این شیوه‌نامه به نشریات علمی کشور ابلاغ خواهد شد تا معیارهای اخلاقی برای بررسی مقالات علمی در آنها لحاظ شود. نشریات موظف خواهند بود بر اساس این دستورالعمل، میزان استفاده مؤلفان از هوش مصنوعی را بررسی کرده و صحت مشارکت علمی را ارزیابی کنند.
توسعه شیوه‌نامه به سایر حوزه‌های پژوهش
صالحی تأکید کرد که این شیوه‌نامه در ادامه به سایر حوزه‌های علمی از جمله تألیف کتاب‌ها، پروژه‌های تحقیقاتی و پایان‌نامه‌ها نیز گسترش خواهد یافت. به گفته او، استفاده از هوش مصنوعی در تمامی این حوزه‌ها باید با شفافیت و بر اساس اصول اخلاقی صورت گیرد تا از بروز تخلفات علمی پیشگیری شود.
آموزش و اطلاع‌رسانی برای جلوگیری از تخلف ناخواسته در مقالات علمی
صالحی با اشاره به اهمیت آگاه‌سازی پژوهشگران گفت: بسیاری از تخلفات علمی ناشی از ناآگاهی است. بنابراین، وزارت علوم وظیفه دارد که از طریق آموزش، اطلاعیه و ابلاغ شیوه‌نامه‌ها، پژوهشگران را با مرزهای قانونی و اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در تهیه مقالات علمی آشنا سازد. این امر در ارتقاء کیفیت علمی کشور و حفظ اعتبار بین‌المللی آن مؤثر خواهد بود.
پیش‌نویس آماده و ابلاغ در اوایل سال ۱۴۰۴
وی در پایان خاطرنشان کرد که پیش‌نویس این شیوه‌نامه نهایی شده و پس از بررسی‌های کارشناسی، در اوایل سال ۱۴۰۴ به‌صورت رسمی ابلاغ خواهد شد. با اجرایی شدن این سند، هرگونه استناد به «عدم آگاهی» در مواجهه با تخلفات علمی مرتبط با هوش مصنوعی پذیرفتنی نخواهد بود و مقالات علمی تحت یک ساختار قانونی مشخص مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت.
سازوکاری برای حفاظت از اصالت پژوهش
ابلاغ این شیوه‌نامه، گامی مهم در جهت حفظ اصالت مقالات علمی و جلوگیری از تضعیف هویت علمی پژوهشگران است. با گسترش استفاده از فناوری‌های نوین، ضرورت همراهی آن با ساختارهای نظارتی بیش از پیش احساس می‌شود. این اقدام وزارت علوم می‌تواند الگوی مناسبی برای سایر نهادهای علمی و دانشگاهی در کشور باشد.
