در حالی که فرآیند جذب و ساماندهی پژوهشگران مستقل از سال گذشته آغاز شده، اما همچنان در مرحله بررسی و ارزیابی قرار دارد. این طرح، ضمن ایجاد شغل رسمی برای پژوهشگران غیر شاغل در نهادها، مزایای بیمه، مالیات و امکان همکاری علمی با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور را برای آنان فراهم می‌کند.
پیشرفت طرح پژوهشگران مستقل و نقش کمیسیون‌های شورای عتف
طرح پژوهشگران مستقل اکنون وارد مرحله بررسی تخصصی پرونده‌ها شده است. به گفته دکتر پیمان صالحی، دبیرکل شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری، جلسات بررسی صلاحیت متقاضیان در دبیرخانه شورا برگزار می‌شود، اما بنا بر تصمیم جدید، کمیسیون‌های تخصصی شورا نقش اجرایی پررنگ‌تری در این فرآیند بر عهده گرفته‌اند.
بر اساس این تصمیم، پرونده‌هایی که از طریق سامانه ثبت‌نامی طرح دریافت می‌شوند، در کمیسیون‌ها مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرند تا صلاحیت علمی، حرفه‌ای و شرایط فردی متقاضیان احراز شود. این بررسی‌ها، شامل ارزیابی سوابق پژوهشی، سطح تحصیلات، استقلال حرفه‌ای و تطابق با معیارهای آئین‌نامه‌ای است.
آمار متقاضیان و روند بررسی طرح پژوهشگران مستقل
طبق گفته معاون وزیر علوم، تا امروز بیش از ۲۰۰ متقاضی برای شرکت در طرح پژوهشگران مستقل به کمیسیون‌های شورای عتف معرفی شده‌اند. این افراد از طریق سامانه‌ای که اسفندماه ۱۴۰۲ راه‌اندازی شد، درخواست خود را ثبت کرده‌اند.
در تیرماه ۱۴۰۳ نیز نخستین جلسه هیئت مرکزی بررسی صلاحیت پژوهشگران مستقل برگزار شد که طی آن، ۲۰ پرونده مورد تأیید نهایی قرار گرفت. روند ارزیابی همچنان ادامه دارد و متقاضیان جدید به صورت مستمر در حال افزوده شدن به فهرست بررسی هستند.
فراخوان دائمی و شرایط ثبت‌نام
برخلاف بسیاری از طرح‌های مشابه، طرح پژوهشگران مستقل به صورت فراخوان محدود برگزار نمی‌شود. سامانه ثبت‌نام آن به طور دائمی فعال است و تمامی افراد واجد شرایط می‌توانند در هر زمان درخواست خود را ارائه دهند. این سامانه به‌گونه‌ای طراحی شده که به‌صورت مستمر با فرآیند بررسی پرونده‌ها همگام باشد.
دکتر صالحی در این خصوص تأکید کرده است که هدف، ایجاد یک مسیر شفاف و مستمر برای جذب پژوهشگران حرفه‌ای است که به‌صورت مستقل و بدون وابستگی سازمانی، در حوزه‌های مختلف علمی و پژوهشی فعالیت می‌کنند.
مشخصات و شرایط پذیرش طرح پژوهشگران مستقل
بر اساس آئین‌نامه مصوب شورای عالی عتف، پژوهشگر مستقل به فردی اطلاق می‌شود که:
۱. در هیچ دستگاه دولتی یا خصوصی شاغل نباشد،
۲. دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد یا دکتری باشد،
۳. حداکثر سن ۶۰ سال را داشته باشد،
۴. دارای سوابق پژوهشی معتبر و مستند باشد.
این افراد می‌توانند به‌عنوان همکار پژوهشی با دانشگاه‌ها، مؤسسات علمی و دستگاه‌های اجرایی کشور همکاری کنند. همچنین مشمول پرداخت بیمه تأمین اجتماعی خواهند بود و وضعیت مالیاتی آنان نیز بر اساس نظام مالیاتی رایج کشور ساماندهی می‌شود.
جایگاه طرح پژوهشگران مستقل در سند تحول دولت سیزدهم
طرح پژوهشگران مستقل یکی از بندهای مورد توجه در سند تحول دولت سیزدهم بود. این طرح با هدف فعال‌سازی ظرفیت‌های مغفول‌مانده جامعه علمی کشور، از جمله فارغ‌التحصیلان دکتری بیکار یا پژوهشگرانی که تمایلی به استخدام در دستگاه‌های دولتی ندارند، طراحی شد.
با اجرای این طرح، مسیر جدیدی برای اشتغال علمی و پژوهشی شکل گرفته که می‌تواند به توانمندسازی جامعه علمی کشور و افزایش تعامل مؤثر میان بخش دولتی، دانشگاهی و پژوهشگران مستقل بینجامد.
چالش‌ها و ضرورت‌های پیش رو
با وجود حرکت رو به جلو، طرح پژوهشگران مستقل همچنان با چالش‌هایی مواجه است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، تأمین منابع مالی برای بیمه این پژوهشگران و همچنین تبیین نقش دقیق آنان در فرآیندهای پژوهشی کشور است. همچنین فرهنگ‌سازی برای پذیرش پژوهشگر مستقل به‌عنوان یک موقعیت شغلی رسمی نیز از دیگر الزامات موفقیت این طرح است.
همچنین لازم است سازوکارهای ارزیابی پرونده‌ها، شفاف و متناسب با شرایط واقعی پژوهشگران باشد تا از حذف بی‌دلیل افراد توانمند جلوگیری شود. بسیاری از پژوهشگران باسابقه کشور در حال حاضر در زمره افراد فاقد شغل رسمی قرار دارند و اجرای دقیق این طرح می‌تواند گامی مؤثر در مسیر به‌کارگیری پتانسیل‌های علمی آنان باشد.
سخن پایانی
بدون تردید، طرح پژوهشگران مستقل می‌تواند یکی از اقدامات تحولی مؤثر در حوزه علم و فناوری کشور باشد، مشروط بر اینکه با دقت، استمرار و نگاه توسعه‌محور اجرا شود. مشارکت فعال نهادهای علمی، همکاری دانشگاه‌ها و دستگاه‌ها با پژوهشگران مستقل، و پشتیبانی مالی و ساختاری از مهم‌ترین الزامات پیشبرد این طرح هستند.
با توجه به باز بودن درگاه ثبت‌نام، امید می‌رود در ماه‌های آینده شاهد تسریع در روند بررسی و جذب پژوهشگران مستقل بیشتری باشیم تا مسیر اشتغال حرفه‌ای علمی برای هزاران فرد مستعد و متخصص در کشور فراهم گردد.
