در دهه‌های اخیر، شاهد ظهور پدیده‌ای به نام سیگار الکترونیکی یا “ویپ” بوده‌ایم که به سرعت در سراسر جهان، به خصوص در میان جوانان و افرادی که به دنبال ترک سیگار سنتی هستند، گسترش یافته است. این دستگاه‌های مدرن که با تولید بخاری قابل استنشاق، تجربه‌ای شبیه به سیگار کشیدن را شبیه‌سازی می‌کنند، در ابتدا به عنوان یک ابزار کاهش آسیب (Harm Reduction) و راهی کم‌ضررتر برای مصرف نیکوتین معرفی شدند.
اما با گذشت زمان و افزایش محبوبیت آن‌ها، بحث‌ها و نگرانی‌های جدی در مورد ایمنی، تأثیرات بلندمدت بر سلامت، و همچنین جذابیت آن‌ها برای نوجوانان و افراد غیرسیگاری، جامعه پزشکی و نهادهای سلامت عمومی را به چالش کشیده است. آیا سیگار الکترونیکی واقعاً راه حلی ایمن برای سیگاری‌هاست یا دامی جدید با خطرات ناشناخته، به ویژه برای نسل جوان؟
درک صحیح از اینکه سیگار الکترونیکی چیست، چگونه کار می‌کند، چه موادی را وارد بدن ما می‌کند و علم تا به امروز در مورد آن چه می‌گوید، برای اتخاذ تصمیمی آگاهانه در مورد استفاده یا عدم استفاده از آن، بسیار حیاتی است. این مقاله به دنبال آن است که با نگاهی جامع و بی‌طرفانه، به تمامی این ابعاد بپردازد.
سیگار الکترونیکی (ویپ) چیست؟ آشنایی با اجزا، ساختار و سازوکار این پدیده نوین
برای درک بهتر بحث‌های پیرامون سیگار الکترونیکی، ابتدا لازم است با خود این دستگاه و نحوه عملکرد آن آشنا شویم.
۱. تعریف دقیق سیگار الکترونیکی و هدف اولیه از ابداع آن
سیگار الکترونیکی یا ویپ، دستگاهی الکترونیکی است که با باتری کار می‌کند و مایعی مخصوص به نام “مایع الکترونیکی” یا “جویس” (E-liquid/Juice) را گرم کرده و به بخاری قابل استنشاق (آئروسل) تبدیل می‌کند. هدف اولیه از طراحی این دستگاه‌ها، ارائه جایگزینی برای سیگارهای سنتی بود که در آن فرآیند “احتراق” و سوختن تنباکو (که عامل اصلی تولید هزاران ماده سمی و سرطان‌زاست) حذف شده و نیکوتین به شیوه‌ای کم‌خطرتر به بدن مصرف‌کننده رسانده شود.
۲. اجزای اصلی و تشکیل‌دهنده یک دستگاه ویپ یا سیگار الکترونیکی
اگرچه ظاهر دستگاه‌های سیگار الکترونیکی بسیار متنوع است، اما همگی از چند بخش اصلی و مشترک تشکیل شده‌اند:
باتری (Battery): منبع تأمین انرژی دستگاه است که معمولاً قابل شارژ می‌باشد.
اتومایزر یا کویل (Atomizer/Coil): قلب دستگاه است. این بخش شامل یک المنت گرم‌کننده (کویل) است که با دریافت انرژی از باتری، داغ شده و مایع الکترونیکی را به بخار تبدیل می‌کند.
مخزن یا تانک (Tank/Pod): محفظه‌ای است که مایع الکترونیکی (جویس) در آن نگهداری می‌شود و کویل را تغذیه می‌کند.
مایع الکترونیکی (E-liquid/Juice): محلولی که در مخزن ریخته می‌شود و ترکیبات آن در ادامه توضیح داده خواهد شد.
دهانی یا لبی (Mouthpiece): قسمتی که مصرف‌کننده برای استنشاق بخار، لب‌های خود را بر روی آن قرار می‌دهد.
۳. سازوکار و نحوه عملکرد دقیق و مرحله به مرحله سیگار الکترونیکی
فرآیند کار سیگار الکترونیکی نسبتاً ساده است: با فشردن یک دکمه یا با شروع به پک زدن (در مدل‌های اتوماتیک)، باتری، انرژی را به کویل موجود در اتومایزر ارسال می‌کند. کویل داغ شده و مایع الکترونیکی را که از طریق پنبه یا فتیله به آن رسیده، به سرعت به دمای تبخیر می‌رساند. بخار (که در واقع یک آئروسل متشکل از ذرات بسیار ریز مایع است) تولید شده، سپس توسط مصرف‌کننده از طریق دهانی استنشاق می‌شود.
انواع مختلف دستگاه‌های سیگار الکترونیکی (ویپ) موجود در بازار
دستگاه‌های سیگار الکترونیکی در طول زمان تکامل یافته و امروزه در اشکال و اندازه‌های بسیار متنوعی عرضه می‌شوند:
۱. سیگالایک‌ها (Cigalikes): نسل اول سیگارهای الکترونیکی که از نظر ظاهر، اندازه و گاهی حتی رنگ، بسیار شبیه به سیگارهای سنتی طراحی شده‌اند تا حس آشنایی برای سیگاری‌ها ایجاد کنند. این دستگاه‌ها معمولاً ساده‌ترین نوع هستند و استفاده از آن‌ها آسان است.
۲. قلم‌های ویپ (Vape Pens): این دستگاه‌ها کمی بزرگتر از سیگالایک‌ها و به شکل قلم هستند. معمولاً دارای باتری قوی‌تر و مخزن بزرگتری می‌باشند و امکان تولید بخار بیشتری را فراهم می‌کنند.
۳. سیستم‌های پاد (Pod Systems): این نوع از سیگار الکترونیکی در سال‌های اخیر محبوبیت بسیار زیادی پیدا کرده است. سیستم‌های پاد کوچک، قابل حمل و استفاده از آن‌ها بسیار آسان است. در این دستگاه‌ها، مایع الکترونیکی در کارتریج‌های قابل تعویض یا قابل شارژ مجدد به نام “پاد” (Pod) قرار دارد. این سیستم‌ها اغلب از جویس‌هایی با نیکوتین سالت (Nicotine Salt) استفاده می‌کنند که جذب نیکوتین را سریع‌تر می‌کند.
۴. مادها یا ویپ‌های جعبه‌ای (Mods/Box Mods): این دستگاه‌ها بزرگترین، قدرتمندترین و پیچیده‌ترین نوع سیگار الکترونیکی هستند. مادها به کاربران حرفه‌ای اجازه می‌دهند تا تقریباً تمامی جنبه‌های دستگاه، از جمله توان خروجی (وات)، دما، و نوع کویل را به صورت دستی تنظیم کنند. این دستگاه‌ها قادر به تولید حجم بسیار زیادی از بخار هستند.
مایع الکترونیکی (جویس): نگاهی دقیق‌تر به ترکیبات و موادی که واقعاً استنشاق می‌کنیم
بخاری که از یک سیگار الکترونیکی استنشاق می‌شود، حاصل گرم شدن مایع الکترونیکی یا جویس است. ترکیبات اصلی این مایع معمولاً شامل موارد زیر است:
۱. نیکوتین (در سطوح مختلف یا حتی بدون نیکوتین): اکثر جویس‌ها حاوی نیکوتین، همان ماده اعتیادآور موجود در تنباکو، هستند. نیکوتین در غلظت‌های مختلفی (از بسیار کم تا بسیار زیاد) عرضه می‌شود و برخی جویس‌ها نیز کاملاً بدون نیکوتین هستند.
۲. پروپیلن گلیکول (PG) و گلیسیرین گیاهی (VG): این دو ماده، حامل‌های اصلی نیکوتین و طعم‌دهنده‌ها در جویس هستند. PG بیشتر مسئول انتقال طعم و ایجاد حس “ضربه به گلو” (Throat Hit) شبیه به سیگار است، در حالی که VG مسئول تولید بخار غلیظ و حجیم می‌باشد. نسبت این دو ماده در جویس‌های مختلف، متفاوت است.
۳. طعم‌دهنده‌ها و سایر مواد افزودنی: یکی از دلایل اصلی جذابیت سیگار الکترونیکی، تنوع بسیار زیاد طعم‌های آن (از طعم‌های میوه‌ای و دسری گرفته تا طعم‌های تنباکویی و نعنایی) است. این طعم‌ها توسط مواد شیمیایی طعم‌دهنده ایجاد می‌شوند. اگرچه بسیاری از این طعم‌دهنده‌ها برای خوردن ایمن تلقی می‌شوند، اما ایمنی استنشاق بلندمدت آن‌ها به داخل ریه‌ها هنوز به طور کامل مشخص نیست و یکی از نگرانی‌های اصلی در مورد سیگار الکترونیکی است.
مزایا و معایب احتمالی و علمی سیگار الکترونیکی
بحث در مورد سیگار الکترونیکی بسیار پیچیده و دو قطبی است و هر دو طرف ماجرا، استدلال‌های قابل تاملی دارند.
۱. استدلال‌های طرفداران و موافقان: کاهش آسیب در مقایسه با سیگار سنتی
عدم وجود فرآیند احتراق و بسیاری از مواد سمی و سرطان‌زای سیگار: بزرگترین استدلال به نفع سیگار الکترونیکی این است که در آن، تنباکو نمی‌سوزد. فرآیند احتراق در سیگار سنتی عامل تولید هزاران ماده شیمیایی مضر، از جمله قطران و مونوکسید کربن است که در بخار سیگار الکترونیکی وجود ندارند یا مقادیر آن‌ها بسیار ناچیز است. به همین دلیل، بسیاری از نهادهای سلامت (مانند سازمان بهداشت عمومی انگلستان) معتقدند که ویپینگ به طور قابل توجهی (تا ۹۵٪) کم‌ضررتر از کشیدن سیگار سنتی است.
ابزاری بالقوه و موثر برای کمک به ترک سیگار: برخی تحقیقات و تجربیات نشان می‌دهد که سیگاری‌هایی که به طور کامل به استفاده از سیگار الکترونیکی روی می‌آورند، می‌توانند در نهایت مصرف سیگار سنتی خود را قطع کنند. سیگار الکترونیکی با شبیه‌سازی رفتار سیگار کشیدن و ارائه نیکوتین، می‌تواند به مدیریت علائم ترک کمک کند.
۲. مضرات، نگرانی‌های جدی و خطرات اثبات‌شده یا بالقوه برای سلامتی
با وجود کم‌ضررتر بودن نسبت به سیگار، باید تاکید کرد که استفاده از سیگار الکترونیکی کاملاً بی‌خطر و بدون ضرر نیست:
آسیب‌های بالقوه به ریه‌ها: بخار سیگار الکترونیکی اگرچه قطران و مونوکسید کربن ندارد، اما حاوی مواد شیمیایی بالقوه مضری مانند ترکیبات آلی فرار، فلزات سنگین (ناشی از کویل) و ذرات بسیار ریز است که می‌توانند به ریه‌ها آسیب برسانند و باعث التهاب شوند. همچنین، بیماری ریوی حاد و مرموزی به نام EVALI در سال ۲۰۱۹ با برخی از محصولات ویپینگ (به خصوص موارد حاوی THC و ویتامین E استات) مرتبط دانسته شد.
اثرات زیان‌بار نیکوتین بر مغز (به خصوص در نوجوانان و جوانان) و خاصیت اعتیادآوری بالای آن: نیکوتین، در هر شکلی، یک ماده بسیار اعتیادآور است و می‌تواند بر رشد مغز نوجوانان و جوانان (که تا حدود ۲۵ سالگی ادامه دارد) تأثیر منفی بگذارد و منجر به مشکلات تمرکز، یادگیری و افزایش خطر ابتلا به سایر اعتیادها شود.
افزایش خطرات قلبی-عروقی: نیکوتین موجود در سیگار الکترونیکی می‌تواند باعث افزایش موقت ضربان قلب و فشار خون شود و در بلندمدت، خطر بروز مشکلات قلبی-عروقی را افزایش دهد.
نگرانی‌های جدی در مورد طعم‌دهنده‌ها و سایر مواد افزودنی: همانطور که گفته شد، ایمنی استنشاق طولانی‌مدت بسیاری از مواد شیمیایی طعم‌دهنده هنوز ناشناخته است و برخی از آن‌ها ممکن است برای ریه‌ها سمی باشند.
نقش به عنوان “دروازه ورود” به دنیای سیگار برای نوجوانان و جوانان غیرسیگاری: یکی از بزرگترین نگرانی‌های سلامت عمومی این است که طعم‌های جذاب و بازاریابی تهاجمی سیگار الکترونیکی، ممکن است نوجوانان و جوانانی را که هرگز قصد سیگار کشیدن نداشته‌اند، به مصرف نیکوتین معتاد کرده و در آینده آن‌ها را به سمت مصرف سیگار سنتی سوق دهد.
سوالات متداول (FAQ) در مورد سیگار الکترونیکی (ویپ)
۱. آیا واقعاً می‌توان گفت که سیگار الکترونیکی یا ویپ به طور قطعی بی‌خطرتر از سیگار سنتی (سیگار معمولی) است؟
بله، بر اساس شواهد علمی موجود، اجماع گسترده‌ای در میان بسیاری از نهادهای معتبر سلامت عمومی (مانند سازمان بهداشت عمومی انگلستان) وجود دارد که استفاده از سیگار الکترونیکی به طور قابل توجهی (تا ۹۵ درصد) کم‌ضررتر از کشیدن سیگار سنتی است.
دلیل اصلی این امر، عدم وجود فرآیند احتراق و در نتیجه، عدم تولید بسیاری از مواد سمی و سرطان‌زای موجود در دود سیگار (مانند قطران و مونوکسید کربن) است. با این حال، “کم‌ضررتر” به معنای “کاملاً بی‌خطر” نیست و ویپینگ همچنان با خطراتی برای سلامتی همراه است که هنوز در حال مطالعه هستند.
۲. آیا ویپ‌ها یا مایع‌های الکترونیکی (جویس) که بدون نیکوتین هستند، کاملاً بی‌ضرر و ایمن محسوب می‌شوند؟
خیر، ویپ‌های بدون نیکوتین نیز کاملاً بی‌ضرر نیستند. اگرچه با حذف نیکوتین، خطر اعتیاد و آسیب‌های مستقیم ناشی از آن از بین می‌رود، اما بخاری که از این دستگاه‌ها استنشاق می‌شود همچنان حاوی ترکیبات شیمیایی بالقوه مضری مانند پروپیلن گلیکول، گلیسیرین گیاهی، مواد طعم‌دهنده و ذرات بسیار ریز است که می‌توانند باعث التهاب و آسیب به بافت ریه شوند.
ایمنی استنشاق بلندمدت این مواد هنوز به طور کامل مشخص نشده است. بنابراین، حتی سیگار الکترونیکی بدون نیکوتین نیز بدون ریسک نیست.
۳. بزرگترین و جدی‌ترین خطر و نگرانی در مورد استفاده از سیگار الکترونیکی برای نوجوانان و جوانان چیست؟
بزرگترین خطر، ایجاد اعتیاد به نیکوتین و تأثیرات منفی نیکوتین بر روی مغز در حال رشد نوجوانان است. مغز انسان تا حدود ۲۵ سالگی در حال تکامل است و نیکوتین می‌تواند در این فرآیند اختلال ایجاد کرده و بر روی بخش‌هایی از مغز که مسئول توجه، یادگیری، کنترل تکانه و خلق‌وخو هستند، تأثیر منفی بگذارد.
علاوه بر این، نگرانی بسیار جدی دیگری وجود دارد که استفاده از سیگار الکترونیکی به عنوان یک “دروازه ورود” عمل کرده و نوجوانان را در آینده به سمت مصرف سیگارهای سنتی و سایر مواد دخانی سوق دهد.
۴. آیا سیگار الکترونیکی می‌تواند به عنوان یک روش موثر و تایید شده برای ترک کامل سیگار سنتی مورد استفاده قرار گیرد؟
این موضوع هنوز یکی از بحث‌برانگیزترین جنبه‌های سیگار الکترونیکی است. برخی تحقیقات و تجربیات فردی نشان داده‌اند که برای برخی سیگاری‌ها، استفاده از ویپ به عنوان یک جایگزین، به ترک کامل سیگار سنتی کمک کرده است.
با این حال، هنوز به عنوان یک روش درمانی استاندارد و تایید شده برای ترک سیگار (مانند چسب‌ها یا آدامس‌های نیکوتین) توسط همه نهادهای بهداشتی جهانی پذیرفته نشده است. نگرانی اصلی این است که بسیاری از افراد به جای ترک کامل، به مصرف دوگانه (هم سیگار سنتی و هم سیگار الکترونیکی) روی می‌آورند یا اعتیاد به نیکوتین خود را از طریق ویپینگ ادامه می‌دهند. بهترین راه برای ترک سیگار، استفاده از روش‌های اثبات‌شده و مشاوره با پزشک است.
۵. منظور از بیماری ریوی مرموز مرتبط با ویپینگ (EVALI) که در سال‌های اخیر مطرح شد، چیست و علت اصلی آن چه بود؟
EVALI مخفف عبارت “E-cigarette, or Vaping, product use-Associated Lung Injury” به معنای “آسیب ریوی مرتبط با استفاده از سیگار الکترونیکی یا محصولات ویپینگ” است. این یک بیماری حاد و شدید ریوی است که در سال ۲۰۱۹ در ایالات متحده شایع شد و منجر به بستری شدن هزاران نفر و حتی مرگ ده‌ها نفر گردید.
تحقیقات بعدی نشان داد که علت اصلی این شیوع، وجود ویتامین E استات (Vitamin E acetate) در مایع ویپ‌های غیرقانونی و تقلبی، به خصوص آن‌هایی که حاوی THC (ماده روانگردان موجود در ماری‌جوانا) بودند، بوده است. این ماده که به عنوان یک غلیظ‌کننده به جویس اضافه می‌شده، در صورت استنشاق برای ریه‌ها بسیار سمی است. این رویداد، خطرات ناشی از استفاده از محصولات ویپینگ غیر استاندارد و از منابع نامعتبر را به خوبی نشان داد.
نتیجه‌گیری: سیگار الکترونیکی، یک دوراهی پیچیده و نیازمند تصمیم‌گیری آگاهانه برای سلامت عمومی
سیگار الکترونیکی یک پدیده پیچیده با ابعاد مثبت و منفی متعدد است. از یک سو، به عنوان یک ابزار کاهش آسیب برای سیگاری‌های بزرگسالی که قادر به ترک کامل نیستند، می‌تواند منافعی به همراه داشته باشد. اما از سوی دیگر، کاملاً بی‌خطر نبوده و با خطراتی برای سلامت، به خصوص برای ریه‌ها و سیستم قلبی-عروقی همراه است.
مهم‌تر از همه، پتانسیل بالای آن برای ایجاد اعتیاد به نیکوتین در میان نوجوانان و جوانان غیرسیگاری، یک چالش بسیار جدی برای سلامت عمومی محسوب می‌شود. در نهایت، بهترین انتخاب برای هر فردی، پرهیز کامل از تمامی اشکال مصرف تنباکو و نیکوتین است. تصمیم‌گیری در مورد استفاده از سیگار الکترونیکی باید با آگاهی کامل از تمامی این جوانب و با در نظر گرفتن شرایط فردی و مشورت با متخصصان سلامت صورت گیرد.
